De eeuw begon vol hoop en enthousiasme. Op de Wereldtentoonstelling in Parijs waren allemaal vindingen te zien die het leven zouden veraangenamen: electriciteit, radio, vliegtuigen, rollende trottoirs. Dit alles zou de beschaving ten goede komen: Nooit meer oorlog! Werk en eten voor iedereen! Verdraagzaamheid! De geschiedenis had echter een ander verloop. De twintigste eeuw zou één van de gruwelijkste ooit worden. De oude koningshuizen die Europa samen bestierden, moesten de macht afstaan aan het volk. En dat volk zou die net verworven macht keer op keer uit handen geven aan steeds weer nieuwe onbetrouwbare leiders.
In het begin van de eeuw waren ze allemaal familie van elkaar. Keizer Wilhelm was de kleinzoon van koningin Victoria, de Russische tsaar Nicolaas was weer zijn neefje. Als kind ruilden Willy en Nicky nog van uniform op de verjaarsfeestjes bij hun oma. Gedurende de twintigste eeuw zou er een eind komen aan de vanzelfsprekende macht van de vorstelijke elite. Maar in 1906 hield niemand dit nog voor mogelijk. Mak reist van het Berlijn van Kaiser Wilhelm naar het Wenen van de stokoude Keizer Franz Josef. Terwijl de adel in de Hofburg het verguldsel van de muren danst, dient zich tussen de duizenden immigranten een dakloze kunstschilder aan, van wie de wereld nog veel zou horen: A. Hitler.
De Eerste Wereldoorlog begon met een heel klein gaatje. Het minuscule kogelgat in het kostuum van de Oostenrijkse kroonprins zou al snel een gapend gat blijken waar heel Europa in werd getrokken. Geert Mak gaat terug naar Wenen en Sarajevo, de plaatsdelict en spreekt met de nabestaanden van de dader Gavrilo Princip en het slachtoffer, Franz Ferdinand. Wat voor een moordenaar was Princip? Wat was zijn motief?
De oorlog die met zoveel vreugde werd begroet zou voor de kerst gedaan zijn. Maar al snel ontaardt het in een loopgravenoorlog: mensenlevens tellen niet. De aarde wordt door miljoenen granaten omgewoeld, terwijl de soldaten steeds weer naar voren worden gestuurd, telkens weer nieuwe wapens tegemoet. Vlammenwerpers, gifgas. Sommigen werden letterlijk gek van angst. Wat nu post traumatic stress syndome zou heten, heet dan shell shock. Soldaten die niet meer durven, worden gefusilleerd. Nog steeds zijn kleinkinderen op zoek naar eerherstel van hun grootvaders. En in West-Vlaanderen haalt een vrachtwagentje dagelijks niet ontplofte munitie op: 250.000 kilo per jaar.
De Eerste Wereldoorlog bleek een vruchtbare kraamkamer van techniek te zijn. Tanks, vlammenwerpers, gas, vliegtuigen. De duizenden zwaar verminkte soldaten, de mannen zonder gezicht, worden dankzij een pril begin van de plastische chirurgie opgelapt met nieuwe neuzen, oren en kaken. Aan het thuisfront zien de achterblijvers dankzij film en fotografie de gruwelen van de echte oorlog levensgroot op het witte doek. Niet alleen de soldaten, maar de hele samenleving is getraumatiseerd: als er een soldaat verweesd rondloopt, niet meer wetend wie hij is en zijn foto verschijnt in de krant, dan melden zich honderden moeders, kinderen en vriendinnen. Allemaal claimen ze dat de soldaat hun zoon, vader of vriend is.
Het ziet er slecht uit voor het Franse leger in 1917, het lijdt enorme verliezen en kan geen enkele vooruitgang boeken. In de loopgraven slaan de soldaten en masse aan het muiten. De legerleiding weet hen slechts in het gareel te dwingen met keihard optreden en executies. Een schandvlek op het blazoen van het Franse leger, die jarenlang werd verzwegen. Pas onlangs vernamen nazaten van hun (groot)vaders lot en bezochten de executieplaats waar hen eerherstel werd beloofd. Om zijn Franse bondgenoot te steunen stuurde de Russische tsaar duizenden van zijn soldaten naar het westelijke front. Vanuit de Franse loopgraven moeten de Russische soldaten vernemen hoe thuis Lenin en de zijnen de Revolutie uitroepen. Veel van de Russen in Frankrijk kunnen nooit meer terug – verdacht als zij zijn in de ogen van de nieuwe machthebbers. Hun kinderen vertellen over het verloren vaderland dat zij nooit gekend hebben.
Zolang de Sovjet-Unie bestond, was het jaar 1917 een bijna heilig symbool, een absoluut breekpunt in de wereldgeschiedenis. De Oktoberrevolutie! Het einde van het tsarenrijk! Lenin wordt de leider! Het begin van de socialistische maatschappij! In het Petersburg van 2007 komt Mak zijn verbazing niet te boven: behalve de stadsgidsen en museamedewerkers wil niemand meer iets van 1917 horen, niemand wil nog met Lenin te maken hebben. De geschiedenis zelf wordt als een oud schilderij opgerold en opgeborgen ergens in een kelder van een museum. Nieuwe leiders, nieuwe tijden!
Na het verlies van de Eerste Wereldoorlog is Duitsland volledig ontregeld. Vernederde frontsoldaten weigeren de wapens in te leveren en maken in groepjes het land onveilig. Communisten en socialisten proberen elk hun slag te slaan. De nederlaag zet alle tegenstellingen op scherp. Slechts een man lijkt de zaak bij elkaar te kunnen houden: Walther Rathenau. Als die in 1922 door rechtse extremisten wordt vermoord, blijft Duitsland zitten met die nooit meer te beantwoorden vraag: Als Rathenau niet vermoord was, zou Hitler dan ooit zover gekomen zijn?
Alles waar Hitler in de jaren dertig van droomde, had Mussolini al in de jaren ‘20 bereikt. In zijn geboorteplaats Predappio staat nog steeds het graf van Il Duce. De man die Italië na jaren van gefnuikte ambities weer haar trots terug gaf. Dat hier veel geweld voor nodig was, deert de meeste bewoners en bezoekers van het dorp nauwelijks. Mussolini’s graf blijft een bedevaartsoord voor Italianen die terugverlangen naar de tijd dat hun land een echte, krachtige natie was.
In de woelige jaren na de moord op Rathenau ontstond er uit de wanorde een nieuwe stadscultuur in het bankroete Berlijn. Dit waren de Goldene Zwanziger waarin het culturele leven floreerde, een stad op drift. Niet ordelijk en martiaal, zoals de oude keizer het zich had voorgesteld, maar juist wild en hedonistisch. Het was dansen op de vulkaan, terwijl Hitler en de zijnen zich in de coulissen warmliepen voor hun machtsovername vier jaar later.
Het verhaal van het Russische jongetje Pavlik, dat tijdens Stalins gedwongen landbouwhervormingen begin jaren dertig zijn eigen vader zou verraden. Daarmee werd hij een officiële Sovjet-held. Tot ver in de jaren tachtig rolden dagelijks busladingen schoolkinderen zijn geboortedorp in de Oeral binnen. Pavlik werd een voorbeeld en de boodschap was duidelijk: Wie moest kiezen tussen zijn familie of Stalin, koos voortaan voor Stalin. Verklikkers werden beloond met een deel van de bezittingen van degene die ze aangaven. Daarna werd het alleen maar erger met hongersnood, kampen en executies. Wat ooit begon als de revolutie die aan alle ongelijkheid een einde zou maken, eindigde in een getraumatiseerde maatschappij met miljoenen doden.
Er loopt nog steeds een onzichtbare muur door Spanje, die de tegenstanders in de burgeroorlog van de jaren dertig van elkaar scheidt. Na de dood van Franco in ‘75 werd de officiële politiek: het verleden doodzwijgen. Dat is niet gelukt. Nog steeds weet iedere Spaanse dorpeling feilloos aan welke kant zijn buurman stond. Sterker nog: De burgeroorlog leeft meer dan ooit. De kerk heeft pas nog de martelaren van de burgeroorlog zalig verklaard. En door heel het land zijn vrijwilligers koortsachtig bezig om de duizenden in massagraven gedumpte familieleden op te graven. De geschiedenis laat zich niet vergeten.
n 1937 opende Hitler in München het Haus der Deutschen Kunst. Binnen kon je alleen die kunst bekijken die de Führer had goedgekeurd. Een klein eindje verderop was een tentoonstelling met het werk dat hij verafschuwde - de zogeheten Entartete Kunst - met werk van onder anderen Marc Chagall, Wassily Kandinsky en Otto Dix. Kijk eens naar Hitler’s wereld door de ogen van de kunstschilder die hij eigenlijk had willen worden. Al in zijn allereerste tekeningen van een pleintje in Wenen liet hij een modern huis dat hem niet beviel gewoon weg. Alsof het nooit bestaan had. Zo zou hij ook aan zijn duizendjarig rijk werken, als de kunstenaar die weg zou gummen wat hem niet beviel.
Hoe kon het dat goed opgeleide mensen uit keurige burgerlijke milieus, mensen van goede smaak, vielen voor de schreeuwerige lelijkheid van het nazi-bewind? Wat trok ze aan in zo’n pervers regime? In dit deel proberen hun kinderen die onmogelijke vraag te beantwoorden. Wat bezielde de adellijke vader van de voormalige Duitse president Richard von Weizsäcker? Waarom bleef hij als hoog Duits diplomaat tot het eind van de oorlog op zijn post? Wat dreef Baldur, de vader van Richard von Schirach? Hij was de zoon van een intendant bij de Weimarse opera en ontwikkelde zich tot de grote man achter de Hitler Jugend.
Tot ver in de jaren zeventig deden de Fransen alsof zij in de oorlog en masse bij de fameuze Résistance hadden gezeten. In werkelijkheid steunde de meerderheid van de Franse bevolking het Vichy-regime van Maarschalk Pétain dat een derde van het land bestuurde, maar in feite naar de pijpen van de Duitsers moest dansen. Uit eigen beweging kondigde Pétain het Statut Juif af, dat alle joodse burgers tot tweederangs Fransen veroordeelde. In deze aflevering het verhaal van Markies Fernand de Brinon, graag geziene gast in hoge nazi-kringen en daarom benoemd tot ambassadeur van het Vichy-regime in het door de Duitsers bezette Parijs. Zijn privé-situatie was ongemakkelijk: de Markies was getrouwd met een joodse vrouw en had twee joodse stiefkinderen. Met een van hen, Bernard Ullmann, reizen we terug naar het Vichy-Frankrijk van toen. Een pijnlijke zoektocht door het Franse geheugen.
Vanachter de tekentafels van de ovenbouwers van de firma Topf und Söhne konden de ingenieurs uit het raam de schoorstenen van Buchenwald zien walmen. De rook kwam uit de door hen ontworpen ovens. Ook in Auschwitz en Bergen-Belsen werden de lichamen verbrand in de allernieuwste ovens van Topf und Söhne. Superzuinige verbrandingsinstallaties, die 24 uur per dag doordraaiden op het lichaamsvet van de lijken zelf. Was je fout als je voor Topf werkte? Had je moeten weigeren de ovens in Auschwitz te onderhouden? En sprak je over wat je in die kampen zag ’s avonds thuis, aan tafel?
De slag bij Stalingrad zou de eerste nederlaag voor Hitler worden en daarmee een keerpunt in de oorlog. De Russen zijn terecht trots op hun overwinning, die miljoenen burgers en soldaten het leven kostte. Maar toch is er iets vreemds aan de manier waarop de Russische veteranen zich de oorlog herinneren. Dat Stalin voor de oorlog nog een vriendschapsverdrag met Hitler gesloten had, kan niemand zich meer herinneren. Dat ze in 1941 bijna door de Duitsers onder de voet gelopen werden ook niet. Laat staan dat iemand nog weet hoe ze tekeer zijn gegaan in Polen. De geschiedenis is vanaf de eerste dag na de slag bij Stalingrad door Stalin en zijn propagandamachine zorgvuldig herschreven.
In 1943 maakte een verliefde dorpsfotograaf een gewaagde foto van de beeldschone Lili Steinmüller. Gewaagd vanwege haar schaarse kleding, maar nog gewaagder omdat hij Pools was en zij Duits. Lili was één van de Duitse ‘kolonisten’ die door Himmler naar Oost-Polen werden gestuurd. Hier, in het zogeheten Generalgouvernement, moest het eerste modelgebied komen van de Duitse Nieuwe Orde. Eerst werden de lokale Joden afgemaakt, toen de Polen weggejaagd, hun kinderen afgepakt en naar Duitsland afgevoerd voor Germanisierung. Twee jaar na de komst van Lili’s familie nemen de Russen de macht over. Wat is er met Lili gebeurd? Een onmogelijke zoektocht door de Poolse bossen langs de grens met Oekraïne naar een dorpje achter een vergeten moeras bij het Russische Smolensk.
Al ver vóór de val van Hitler werd Europa tussen Stalin en het Westen verdeeld. Zo kregen de Russen Polen en Tsjechoslowakije, maar dat wist lang niet iedereen daar. Toen de burgers van Warschau in opstand kwamen tegen de Duitsers, smeekte hun radioman twee maanden lang om hulp. Hij snapt nu nog niet waarom het Russische leger geen vinger uitstak toen de Duitsers heel Warschau in puin legden. De Amerikanen hadden Praag fluitend kunnen innemen. Maar ze deden het niet, de stad was beloofd aan de Russen. Toch staat bij de viering van de bevrijding tegenwoordig de kleinzoon van generaal Patton als eregast op het podium. Beneden hem wordt zijn grootvader nagespeeld door een Tsjech in een origineel Amerikaans uniform. Soms moet je de geschiedenis een handje helpen.
Het Nazi-monster is overwonnen, maar wat te doen met de Duitsers? Bestaat er zoiets als een recht op wraak? Het Duitse volk krijgt er hoe dan ook ongenadig van langs tegen het einde van en in de eerste jaren na de oorlog. Kun je hierover spreken zonder de slachtoffers van de Holocaust tekort te doen? Sasza Malko, de pools-joodse researcher van In Europa, komt in opstand: De Duitsers hebben volgens hem tot in de achtste generatie nog drie keer zoveel pijn verdiend. Toch gaat hij mee naar een oud-officier van het Russische leger die het jarenlange stilzwijgen verbreekt en vertelt over de massale verkrachtingen door zijn soldaten van Duitse vrouwen. Waren het “incidenten” of een bewuste vernedering van de vijand? En wat te denken van “morale bombing”, de geallieerde tactiek om Duitse steden – zoals Dresden – net zolang te bombarderen tot de bevolking op zijn knieën om genade zou smeken? Over smerige methoden in de strijd tegen een smerige vijand.
In het Oostenrijkse Bleiburg slachtten Tito’s partizanen aan het eind van de oorlog meedogenloos tienduizenden ongewapende tegenstanders af. De slachtoffers waren merendeels Ustasha’s, Kroatische fascisten die de kant van Hitler hadden gekozen en honderdduizenden doden op hun geweten hadden. In Kroatië liggen twee dorpjes, slechts van elkaar gescheiden door een riviertje genaamd De Verbinding. Het ene dorp is Servisch, het andere Kroatisch. Het is er vredig, maar er zijn nog talloze rekeningen te vereffenen. Met harde hand wist Tito ook hier meer dan veertig jaar lang zijn “Broederschap en eenheid” op te leggen. Maar na zijn dood was er maar weinig nodig of de tegenstanders van toen bouwden weer door aan hun ketting van steeds maar weer nieuw en gruwelijk verleden.
Hoe lang zou het duren voordat Europa kon leven met de schande van de Jodenvervolging? Lange tijd verdrongen de Europese landen hun eigen aandeel in de Holocaust – sommige zijn er nog steeds niet klaar mee. In Israël kwamen voor het eerst sinds jaren de “Avengers” bij elkaar voor een reünie: een groepje inmiddels bejaarde joodse mannen en vrouwen, die vlak na de oorlog de Holocaust wilden wreken door het drinkwater van 6 miljoen Duitsers te vergiftigen. Het was ze bijna gelukt. Zo daadkrachtig als de Avengers waren, zo aarzelend was Europa met het erkennen van het joodse leed. In Europa maakt de grote “ontkenning-rondreis”. Te beginnen in Duitsland, waar de geschiedenisboekjes op school tot het begin van de jaren zestig ergens na Kaiser Wilhelm ophielden. Op school leerde je nauwelijks iets over de nazi’s. In Nederland werd de joodse gemeenschap aangespoord om een erkentelijkheidsmonument op te richten
In 1948 werd het glasfabriekje van Jirzi Horak’s vader door de communisten onteigend. Na de val van de Muur in 1991 krijgt hij de fabriek terug. Maar hij krijgt niet alles terug. De huizen die erbij hoorden zijn voor een habbekrats opgekocht door partijkopstukken. De turbine midden op het terrein is vergeven aan een amateur-uitvinder, die dreigt zich met een hooivork toegang te verschaffen. Jirzi begint een hopeloze strijd in het dorp om de fabriek weer op te starten. Maar het dorp is op zijn hoede. De communisten van toen zitten weer gewoon vooraan in de kerk. Niemand wil nog aan de vernedering van 40 jaar communisme herinnerd worden. Hoogstens die ene partijvoorman, die – nog altijd op dicteersnelheid – roept dat hij zich nergens voor hoeft te schamen.
Wat nu een grote Brusselse moloch is, een blikkerend glazen kantoorcomplex, begon ooit met een klein groepje idealisten in Luxemburg. Het doel was glashelder: Nooit meer oorlog! Leve de beschaving! De kinderen van de geestelijke vaders van de Europese beweging waren de eerste echte Europeanen. Drie van hen zijn nog bevriend en vertellen over dat eerste Europese schooltje, de droom van hun ouders toen. Wat is er over van die oorspronkelijke Europese idealen? Gaat het alleen nog maar om de economie? Waar staat Europa voor? Die vraag zorgt voor dagenlange verwarring in het glazen Europa van Brussel. Om de Europese gedachte aan de man te brengen, laten de PR-mensen van de Europese Unie in Kosovo een Europa-circus rondtoeren, een media-roadshow die de burgers ertoe moet brengen de Europese idealen te omarmen. Een postmodern beschavingsoffensief in een land waar niemand nog de straat opgaat zonder voortdurend over zijn schouder te kijken.
Heel Nederland stond te trappelen om na de Hongaarse opstand van 1956 een vluchteling uit het door de Sovjet-Unie zo bruut onderdrukte land op te nemen. Ook in het ouderlijk huis van Geert Mak nestelde zich een Hongaars echtpaar met wat koffers op zolder. Het zou er maanden naar goulash ruiken.
De ene kolonie na de andere verovert zijn onafhankelijkheid na de Tweede Wereldoorlog. Toch roept president De Gaulle in een beroemde toespraak in 1958: “L’Algérie, c’est la France!”. Toch stapte het Franse leger na een jarenlange guerrillastrijd op. Tot grote woede van de “Pieds Noirs”, de nakomelingen van arme sloebers uit heel Europa die hun geluk hadden gezocht in de Franse kolonie. Die moesten vluchten naar Frankrijk, een land waar ze vaak nog nooit geweest waren. De stokoude generaal Aussaresses was de eerste die een boekje open deed over de manier waarop de Fransen probeerden om Algerije te behouden. Hij verloor meteen zijn medailles. Maar zijn martel- en contraguerrilla-technieken zouden de blauwdruk vormen voor de latere ‘War on Terror’ van George W. Bush.
Het verhaal van oud-Stasi-officier Hagen Koch, die op de Friedrichstrasse de plek laat zien vanwaar hij als 21-jarige soldaat met witte verf een dikke streep door de stad moest trekken. Precies op die streep zou in de weken daarna de beroemde Berlijnse muur verrijzen. Het was een wanhopige poging van de DDR-leiding om de uittocht naar het westen te stoppen. De DDR werd een reservaat, waar achter prikkeldraad en wachttorens gesleuteld werd aan de nieuwe "socialistische mens". Hagen Koch zou bij de bouw van verschillende generaties Muur betrokken zijn. Steeds nieuwe pogingen om het "reservaat" nog beter van de buitenwereld af te sluiten. In dat DDR-reservaat kreeg filmregisseur Winfried Junge de opdracht om het ontstaan van die "nieuwe mens" op film vast te leggen. Hij begon op een schooltje in het modeldorp Golzow, waar hij een groepje kinderen zou blijven volgen. Meer dan 40 jaar, 18 films lang. Maar van de uitverkoren kinderen bleken er maar weinigen voor "nieuwe mens" in de wieg gelegd. Of het moest Gudrun Klitzke zijn, de dochter van een van de belangrijkste politieke leiders van het dorp. Zij schopte het zelfs tot burgemeester. Maar met de val van de muur in 1989 kwam aan de droom van die "nieuwe mens" een abrupt einde. En tegen de nieuwe spelregels die na de Duitse eenwording gingen gelden, bleken Gudrun en de meeste inwoners van het DDR-modeldorp niet opgewassen.
Voor de inmiddels roemruchte jaren zestig is Geert Mak zelf natuurlijk de ideale hoofdpersoon. Die kwam in 1965, zoals hij zelf zegt als "braaf gereformeerd speculaasje" uit Friesland naar het woeste en woelige Amsterdam om daar te gaan studeren. Middenin de tijd van hippies, provo, revolutie en vrije sex, maar ook van Vietnamprotesten, opstand tegen het gezag en baas in eigen buik. Mak reist door zijn eigen geschiedenis, van Amsterdam naar Frankrijk en Duitsland. Over de noodzakelijke afrekening met het recente verleden, de oorlog en de verstikkende jaren vijftig. De samenleving kraakte in haar voegen. Van het vrolijke Amsterdam naar de Parijse studentenopstand van 1968 en ten slotte naar Duitsland waar het protest vergeleken met Amsterdam zo "humorloos" was, eerder verbeten en grimmig dan "ludiek". Hier zou ook het eerste dodelijke slachtoffer vallen in de confrontatie met de politie. "Als ik mezelf, zoals ik toen was, nu zou tegenkomen, zouden we flink ruzie gekregen hebben", zegt Mak nu. "Vooral over mijn politiek toen wat simpele kijk".
De twee leiders van de Anjerrevolutie – de coup die de dictator van Portugal ten val bracht – waren in alles elkaars tegenpool. Vitor Alves was de bedachtzame, bij wie de jarenlange koloniale oorlog in Afrika zijn sporen had achtergelaten. Otelo Saraiva de Carvalho was de typische revolutionair, charmant en met een vlotte babbel. Allebei betaalden ze een hoge prijs voor hun deelname aan de staatsgreep. Vitor moest zijn eigen schoonvader verraden, die onder de dictator opperbevelhebber was van de marine. Otelo werd zo links dat zijn eigen kameraden zich gedwongen zagen hem gevangen te zetten. Na de coup droomden ze in Portugal even van een land waarin alles van iedereen zou zijn. Boeren bezetten het land van de grootgrondbezitters, arbeiders de fabrieken. Maar lang zou het linkse avontuur niet duren.
Op 18 oktober 1977 kwam er een eind aan een krankzinnige kruistocht die West-Duitsland tien jaar lang op haar grondvesten had doen schudden. In de beruchte Stammheim-gevangenis in Stuttgart pleegde de leiding van de Rote Armee Fraktion - Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan Carl Raspe - zelfmoord. Voor sommigen, zoals RAF-symphatisante Rosemarie Priess, was het alsof ze haar ouders verloor. Voor filmmaker Volker Schlöndorff was het het einde van een illusie. Hoe kon het dat de gewelddadige akties van Baader-Meinhof zo lang op zoveel sympathie mochten rekenen in links-intellectueel Duitsland, maar ook in de rest van Europa? Was dat alleen maar toe te schrijven aan de (late) verwerking van de oorlog? En wat was de rol van Oost-Duitsland? De actieve RAF-leden kregen er schietoefeningen en les in springstof-techniek. Er zou een speciaal deurtje zijn geweest in de Berlijnse Muur, waardoor de RAF-leden er vrij in en uit konden. De Stasi bood een aantal moegestreden RAF-leden onderdak aan in de DDR. Daar begonnen ze onder valse naam een nieuw leven als brave Oostblok-burger. Pas na de val van de muur werden ze ontdekt.
Voor "Rooie Danny" – de bijnaam van de militante stakingsleider Dave Douglass uit het Engelse mijnwerkersdorpje Hatfield – was het in 1984 erop of eronder. Margaret Thatcher wilde voor eens en voor altijd de macht van de vakbonden breken. En Douglass wist dat ze daarvoor een keiharde strijd zou aangaan met het mijnwerkersgilde. Het werd een bloedige staking die op zeker moment het karakter kreeg van een binnenlandse oorlog, met ware veldslagen. Duizenden bobbies en mijnwerkers sloegen voor het oog van de televisie-camera's op elkaar in. Thatcher's pers-secretaris Sir Bernard Ingham windt er achteraf heen doekjes om: Het was een strijd om de macht. Who is ruling Britain? That is the question. De vakbonden of de minister-president? Op een gegeven moment sprak Thatcher zelf over de mijnwerkers als The Enemy Within – de Vijand van binnenuit. Een benaming die mijnstaker Pat Bennett diep griefde. Want hij was niet vies van een robbertje vechten, maar het ging tenslotte om zijn baan en zijn gezin. Uiteindelijk won Thatcher de strijd en moesten de mijnwerkers onverrichterzake weer aan het werk na een jaar van ontberingen, honger en kou. Veel van de mijnen gingen dicht. In Hatfield kunnen de oud-mijnwerkers hun collega’s die toen tijdens de staking tóch aan het werk gingen nog steeds niet vergeven.
In 1986 vloog een deel van de kerncentrale in het Oekraiense Tsjernobyl de lucht in. Grote radioactieve wolken trokken over heel Europa. De autoriteiten probeerden de ramp dagenlang voor de buitenwereld en de eigen bevolking verborgen te houden. Het ongeluk zou het einde van de vermolmde en verstarde Sovjet-Unie inluiden. Igor Kostin was de eerste fotograaf die de verwoeste centrale fotografeerde. Hij is ook een van de weinige journalisten van toen die de dodelijke dosis radioactieve straling heeft overleefd. Vasili, de man van Ludmila Litvinjenko, was een van de brandweermannen die direct na de ramp de brand probeerde te blussen. 17 dagen later overleed hij in een ziekenhuis in Moskou. Zijn lichaam viel letterlijk uit elkaar. Zijn vrouw Ludmila was zwanger toen, de baby zou het niet overleven. Rondom Tsjernobyl is een gebied met een straal van 30 km rondom de centrale tot verboden zone verklaard. Voor honderd, duizend of misschien wel 20.000 jaar - niemand weet hoe lang. Een aantal van de oude bewoners is inmiddels illegaal naar hun boerderijtjes teruggekeerd. En in de reisburo's van Kiev kun je - als je zou willen - inmiddels dagreizen boeken naar de centrale en de verlaten spookstad Prypiat.
Op eerste Kerstdag 1989 werden de boerendictator Nicolae Ceausescu en zijn vrouw Elena na een klungelig proces, dat nog geen twee uur duurde, tegen de muur gezet en doodgeschoten. Het werd allemaal gefilmd en wereldwijd op tv uitgezonden. Met deze schokkende standrechtelijke executie rolde Roemenië totaal onvoorbereid het kapitalisme binnen. Twee van de soldaten uit het vuurpeleton vertellen in detail hoe die executie toen in zijn werk ging. Eén van hen, Lourentiu Stefanescu, is nu een succesvol zakenman met acht winkels. En hij is niet de enige die goed geboerd heeft na de revolutie. Maar veel van zijn landgenoten verdienen tegenwoordig minder dan 150 euro per maand en verlangen terug naar de goeie oude tijd van Ceausescu. Het lijkt alsof ze voor het gemak de onderdrukking en voedselschaarste uit die tijd vergeten zijn. De dissidente dichter Mircea Dinescu kondigde in 1989 op de tv giechelend de nieuwe vrijheid aan. Nu is hij teleurgesteld over de resultaten van de "revolutie": In de parlementszaal zitten dezelfde gezichten als 20 jaar geleden. En volgens Dinescu hebben vooral zij hun zakken goed gevuld.
Stanislav Shuskevitsj was eigenlijk gewoon hoogleraar natuurkunde aan de universiteit van Minsk in Wit-Rusland. Hij had niks met politiek. Maar tijdens een avond vol vrolijkheid haalden vrienden hem over zich kandidaat te stellen voor de Opperste Sovjet. Met een hoofd vol wodka beloofde hij zich niet terug te zullen trekken, als hij onverhoopt gekozen zou worden. Tot zijn stomme verbazing werd hij de dag erop gekozen en voor hij er erg in had, was hij president van Wit-Rusland. Vier maanden na zijn aantreden ondertekende hij samen met Boris Jeltsin en de Leonid Kravtsjoek, de premier van Oekraine, een document dat de Sovjet-Unie in een klap opblies. De drie leiders zagen geen heil meer in het voortbestaan van de Sovjet-Unie. Ze werden onafhankelijk. Niet lang daarna werd Gorbatsjov tot ontslag gedwongen. Hij kon geen baas zijn van een niet meer bestaand land. Natuurlijk was de aktie van Shuskevitsj c.s. niet de enige reden waarom de Sovjet-Unie ineenstortte. In de jaren tachtig was onder de nieuwe openheid van Gorbatsjov al een golf van opstandigheid en kritiek ontstaan. Vooral onder de jeugd. Kunstenaars, schrijvers, dichters en muzikanten bekritiseerden het bewind. Het hele communistische system werd op de korrel genomen. De opstandige muzikant Misja Borzykin maakte hit na hit met bijtende titels als "De vis rot bij de kop" of "Pappa is een fascist". Niets was meer heilig. Uiteindelijk maakte het communisme plaats voor de keiharde vrije markt. Leningrad werd St. Petersburg en de rebelse muzikanten van toen werden goed verdienende commerciële artiesten. Maar Borzykin bleef wie hij was. Op zijn kleine eenkamerflatje werkt hij nu aan zijn twaalfde album: "Déja Vu". En met hetzelfde enthousiasme waarmee hij toen het communisme te lijf ging, richt hij nu zijn sarcasme tegen de "KGB-kliek van Poetin".
De Bosnisch-Servische journalist Goran Trkulja ontvluchtte in 1992 de oorlog in Joegoslavië. Werken in zijn vak was er levensgevaarlijk geworden. Hij kreeg asiel in Nederland. Nu, 17 jaar later, onderneemt hij een reis langs zijn voormalige collega’s. Hij heeft een lijst met louter pijnlijke vragen. Waarom bleven ze doorwerken? Probeerden ze serieus te weten te komen wat van belang is? En schreven ze dat ook op? Durfden ze dat, konden ze dat? Kwamen ze daarbij ook maar in de buurt van de waarheid? Over journalistiek als eerstelijns-geschiedschrijving. Met die eeuwig terugkerende vraag: Bestaat er zoiets als de absolute waarheid? Geert Mak en Goran Trkulja reizen gezamenlijk terug naar Nederland. Peinzend over de eeuw die achter ons ligt en de rol van de geschiedenis daarin, zakken ze de Rijn af naar de haven van Rotterdam. Daar wachten twee bekenden uit de serie Geert Mak op: Stalinkenner Orlando Figes en Jörg Friedrich, die een nieuwe, controversiële visie gaf op de geallieerde bombardementen op Duitsland. Aan hen de vraag: Als iets geschiedenis is geworden, is het daarmee dan ook de waarheid?
Wat heeft de kaping van een Frans vliegtuig in 1994 te maken met de aanslag op de Twin Towers in 2001? Was 9/11 te voorspellen geweest als we beter hadden opgelet? Een zoektocht naar de voortekenen én de impact van terreur door moslimextremisten.
Was de leiderscultus rond Poetin te voorzien geweest? Het verbod op de razend populaire satirische poppenserie Koekli, waarin Poetin veelvuldig gepersifleerd werd, was in ieder geval een aanwijzing.
Was de ellende die het cowboykapitalisme in 2008 veroorzaakte te voorzien geweest? IJslandse bankiers sleepten in hun val Europese spaarders én hun eilandgenoten mee. De IJslanders pikten het niet. Zij stuurden, als enige land in de wereld, de bankiers naar de gevangenis.
Al werd de oorlog in 1995 beëindigd, Bosnië zit nog hopeloos vast in het verleden. Oorlogscriminelen zitten comfortabel op hun bestuurszetel en de massa zwijgt. Wanneer wordt de stilte doorbroken en kan er eindelijk begonnen worden met het schrijven van de geschiedenis?
Terwijl iedereen kijkt naar Hongarije en Polen, is Denemarken al veel eerder een weg ingeslagen van populisme en protectionisme. Zelfs de Sociaal-Democraten, die hun achterban zagen slinken, steunen anti-migratiebeleid. En dit beleid heeft ook zijn weerslag op Denen met een niet-westerse achtergrond. Hoe heeft het zo ver kunnen komen in Denemarken?
Het valt niet langer te ontkennen: we hebben een groot klimaatprobleem. De aarde wordt steeds warmer en er zijn ingrijpende maatregelen nodig om daar iets tegen te doen. Hadden we dat niet eerder kunnen zien aankomen?
Als werkelijk onafhankelijke, moderne democratie bestaat Polen nog maar een jaar of dertig. Op zoek naar een eigen identiteit, zoeken veel Polen steun bij een zwart-witbeeld van hun geschiedenis. Polen waren immers altijd helden of slachtoffers. Wie nuance in dit beeld wil aanbrengen, moet stevig in zijn schoenen staan. Dit keer: een museumdirecteur die moest opstappen omdat zijn museum te pacifistisch werd, een kunstenaar die onder politiebegeleiding het Poolse antisemitisme aan de kaak stelt en de kleinkinderen van een verzetsheld die met lede ogen aanzien hoe hun grootvader tot posterboy van rechtsradicalen wordt gebombardeerd.
In 2017 haalde Jeroen Dijsselbloem zich met één opmerking de woede van de Zuid-Europese landen op de hals. Wat is er waar van zijn stereotypering van de zuiderling? Komiek Nuno Duarte onderzoekt de Portugese psyche. De economie in Portugal groeit als kool. Het is het enige Europese land dat actief vluchtelingen binnenhaalt. Omdat zoveel Portugezen tijdens de crisis hun heil in het buitenland zochten, kan het de arbeidskrachten goed gebruiken. Maar als het er zo goed gaat, waarom willen vluchtelingen en inwoners dan niet blijven? Verder een portret van een eerste Syrische vluchtelingenfamilie die persoonlijk naar Portugal werd gehaald. En een portret van twee bevriende verpleegsters. De een besloot te blijven, de ander vertrok naar Engeland en werd er in no time verpleegster van het jaar. Hoe kijken zij naar de toekomst van dit land dat hard geraakt werd door de crisis van 2008 en er nu op wonderbaarlijke wijze weer bovenop lijkt te komen?
Ooit werden bootvluchtelingen in nood geholpen en gastvrij opgevangen op het Europese vasteland. Die tijden zijn voorbij. De Libische kustwacht speelt nu dankzij Europees geld voor poortwachter op de Middellandse Zee en laat daarbij willens en wetens mensen verdrinken. Kapiteins die wel een helpende hand toesteken worden regelmatig voor de rechter gesleept wegens mensensmokkel. In deze aflevering kapitein Stefan Schmidt, die in 2004 tot zijn stomme verbazing gearresteerd werd toen hij met 37 Afrikaanse drenkelingen probeerde aan te meren in Italië. Abdul Aziz was destijds één van de 37 migranten die kapitein Schmidt van de verdrinkingsdood had gered. Abduls Europese avontuur viel hem zo tegen, dat hij nu, terug in Ghana, scholen bezoekt om kinderen in te prenten dat ze beter thuis kunnen blijven. En Pia Klemp, een jonge kapitein van reddingsorganisatie Sea Watch, die een stevige confrontatie met de Libische kustwacht niet uit de weg ging, maar nu noodgedwongen thuis zit. Er hangt haar twintig jaar gevangenisstraf boven het hoofd wegens hulp bij illegale migratie.
Bevrijde dansende beren die blijven dansen voor voedsel, een metafoor voor hoe het veel mensen na de val van het communisme verging? Na de toetreding van Bulgarije tot de EU in 2007 werd de oude traditie, dansende beren houden, bij wet verboden. De beren gingen naar een gloednieuw berenpark, maar waren niet blij met hun vrijheid. Ze bleven voor de bezoekers dansen, in de hoop op een stuk brood. De Poolse schrijver Witold Szablowski zag in het lot van de beren een metafoor voor hoe het veel mensen na de val van het communisme verging. En Roman Janiszak was voorheen een fiere Poolse mijnwerker. Sinds de sluiting van de mijnen in de jaren negentig rest hem weinig dan een verlangen naar vroeger. Het geld dat Radi, een oude Bulgaarse berentemmer, voor zijn beer kreeg was snel op. Nu mist hij het beest. Zijn vrouw is overleden, zijn vijf kinderen zijn naar het buitenland vertrokken, zijn kleinkinderen spreken zijn taal niet.
In Kirkenes zag men tot voor kort de Russen als goede buren. Totdat stadsgenoot Frode Berg in Moskou wordt opgepakt voor spionage. Over de modus operandi van veiligheidsdiensten anno 2020.
De hashtag #metoo veroverde in 2017 de wereld. Maar toen journaliste Tristane Banon in 2007 en in 2011 vertelde over de aanranding door Dominique Strauss-Kahn viel heel Frankrijk nog over haar heen. Maar het kan ook vreselijk misgaan. In Zweden pleegt een theaterdirecteur zelfmoord als actrices hem beschuldigen van het eisen van seks in ruil voor een rol. Een onderzoekscommissie komt pas na zijn zelfdoding met de conclusie dat de actrices de verhalen verzonnen hebben.
Over data verzamelen en hoe dat zowel in het nadeel als in het voordeel van burgers kan uitpakken. Met onder anderen een oud-Stasi-medewerker, een Syriër en de tekstschrijver van Udo Jurgens. Google ligt onder vuur omdat het bedrijf het niet nauw neemt met privacy, maar toch gebruikt iedereen diensten als Google Street View veelvuldig. Behalve in Duitsland. Het is geen toeval dat juist Duitsers hun privacy met hand en tand verdedigen. De herinnering aan de Stasi is daar nog springlevend. Met: De burgemeester van het stadje Molfsee dat als eerste de strijd met Google aanging, de tekstschrijver van schlagerlegende Udo Jurgens die het recht op privacy bezong, een oud-Stasi-medewerker die nu ijvert om data veilig te stellen, juist om de staat in bedwang te houden, en een Syriër die het web afschuimt om bewijsmateriaal tegen Assad te vinden, voordat het door cleaners van Google verwijderd wordt.
Wat is er toch gebeurd met de gele hesjes, dat bonte gezelschap ontevredenen uit alle lagen van de Franse samenleving? Het scheelde maar een haartje of op 2 december 2018 hadden ze de regering Macron omvergeworpen. Urenlang hielden ze de hoofdstad in hun greep, maar een deel van de demonstranten vond het 's avonds wel genoeg en ging naar huis. Macron kon weer opgelucht ademhalen en de beweging raakte in het slop. In deze aflevering staan de gele hesjes van de Noord-Franse stad Amiens centraal. De harde kern wordt gevormd door twee vrouwen, Amandine en Melanie, die vurig blijven verlangen naar een radicale omwenteling. Zij willen een hernieuwde poging doen het Élysée te bestormen en trekken vanuit Amiens op 14 maart 2020 opnieuw naar Parijs, maar daar blijkt maar een fractie van de groep aanwezig. Corona en actievermoeidheid eisen hun tol. De revolutie zal nog even moeten wachten.
Kersverse minister van Financiën Giorgos Papakonstantinou werd de meest gehate man van Griekenland toen hij in 2009 bij de EU opbiechtte dat de staatsschuld van zijn land veel hoger was dan zijn voorgangers altijd hadden doen geloven. Wat is er toch mis met de Griekse politiek waar 'aan de macht blijven' een doel op zich lijkt te zijn geworden? Heel Griekenland viel na het voorval over hem heen, ook leden van zijn eigen partij. Want, wie gaat er nu in Brussel de wáárheid vertellen? De EU sloeg terug met een onbarmhartig bezuinigingsprogramma. Duizenden Grieken belandden in armoede. Papakonstantinou kon niet meer zonder zijn acht lijfwachten naar buiten. Nu durft hij voorzichtig weer. In deze uitzending drie verhalen: over de minister zelf, over een olympisch kampioen, die bedreigd wordt als hij corruptie aanpakt, en over een cardioloog, die zijn woede uitspuugt in een spetterende theatermonoloog.
Democratie is kwetsbaar. Dat toont de Europese geschiedenis keer op keer. In Hongarije zet president Victor Orbán de eerste drie stappen om van een democratie een dictatuur te maken. Toen het Sovjetrijk in 1989 ineenstortte, kreeg Hongarije eindelijk zijn felbevochten democratie terug. Dertig jaar later zet president Victor Orbán de belangrijkste democratische grondrechten weer aan de kant. De man trekt zich niets aan van de Europese kritiek. Volgens Geert Mak zijn er zes stappen om van een democratie een dictatuur te maken. Drie daarvan heeft Orbán al gezet: schaf de waarheid af, deel uit wat niet van jou is, en creëer een vijand.
Vanaf begin deze eeuw moesten scholen met elkaar concurreren: de school met de hoogst scorende leerlingen moest wel de beste zijn. Die zakelijke benadering paste in het nieuwe denken over economie en maatschappij, waarin de wetten van de markt tot dogma waren verheven. Het ontaardde in een systeem met winnaars en verliezers. Langzaamaan keert het tij en blijkt dat geluk zich niet in cijfers laat uitdrukken. Deze aflevering: onderwijzer Douwe de Bildt, onderwijsmanager Bert Dekker, en Sander Heijne, medeauteur van het bestsellerboek 'Fantoomgroei', dat politiek Den Haag wakker schudde.
Europa heeft alle reden om zich te schamen voor de manier waarop ze Griekenland opzadelt met een groot aantal vluchtelingen. Mondjesmaat mogen ze nog naar binnen in de rest van Europa. De bewoners op Lesbos hebben na de opvangen van vele tienduizenden vluchtelingen nog maar een naam voor hen: 'Trouble'. De burgemeester van het piepkleine Griekse eilandje Tilos ziet juist 'possibilities'. Haal vluchtelingen op uitnodiging naar plekken waar de bevolking vertrekt of vergrijst. Ze doet een warm pleidooi aan burgemeesters in veel leeglopende stadjes van Europa om haar voorbeeld te volgen. Met: boze Lesbosbewoners en hardnekkige hulpverleners.
Groot-Brittannië stapt op 1 januari 2021, vier jaar na het omstreden referendum, definitief uit de EU. Pas nu ontdekken veel brexitstemmers dat ze misbruikt zijn voor de machtsspelletjes van de politieke elite. Met keiharde leugens en een gewiekst gebruik van algoritmes wist het campagneteam van de pleitbezorgers voor brexit het referendum te winnen. Brexit gaat de voorstemmers niet brengen wat ze hoopten, integendeel. Maar zoals altijd komt berouw te laat. Met: James Graham, hij schreef 'Brexit: The Uncivil War'. En de 'gewone' Brit komt aan het woord, onder wie kok Guy Matthews.
Geert Mak kiest in deze laatste aflevering zijn persoonlijke hoogtepunten uit de geschiedenis van de afgelopen twintig jaar. Zelden werd in de wereld in zo'n korte tijd zo veel overhoopgehaald. Mak schetst de razendsnelle verandering: van de leiderscultus rondom Poetin tot de opkomst van #MeToo en van het enorme klimaatprobleem tot brexit en de diepgewortelde angst voor de ander. Een spoedcursus recente geschiedenis waarin Mak op de hem bekende, meeslepende manier een samenhangend verhaal weet te smeden van de chaotische eerste twintig jaar van deze eeuw.
